Thú tiêu sầu rượu rót thơ đề
Có yến yến hường hường mới thú
Khi đắc ý mắt đi mày lại
Đủ thiên thiên thập thập thêm nồng
Tài tình, Nguyễn Công Trứ
Mặt tròn thu nguyệt.
Mắt sắc dao cau.
Vào – duyên khuê các.
Ra – vẻ hồng lâu.
Lời ấy gấm
Miệng ấy thêu
Tài lỗi lạc chẳng thua nàng Ban – Tạ.
Dịu như mai
Trong như tuyết
Nét phong lưu chi kém bạn Vân – Kiều
Bước vào nghiệp gõ phách ôm đàn, cũng là lúc ả đào dấn thân vào một đời gặp gỡ tương phùng, đến đến đi đi. Tiếp xúc muôn lớp người nghe khiến đào nương sống một đời bên lề những người phụ nữ phong kiến bị lễ giáo đóng khung. Nàng ta đứng ngoài khuôn khổ, khiến những giáo điều Nho gia khó lòng giám sát và quản lý, đến nỗi sinh ra những luật lệ ngăn cấm đào nương kết hôn cùng quan lại, quý tộc. Những mối quan hệ giữa đào nương và khách nghe đủ tầng lớp cũng chằng chéo nhiều tính chất, đơn giản – phức tạp, nông cạn – sâu sắc, góp phần tạo nên hình tượng ả đào đa tài, đa tình nhưng cũng đa đoan trong thơ văn sau này.
Mối quan hệ căn bản nhất giữa ả đào và người nghe là mối quan hệ thực tế “tiền trao cháo múc”, tức là giữa người phục vụ giải trí và người trả tiền để được phục vụ. Mà ở tên nghệ thuật “ca trù” ả đào thuộc về cũng đã bộc bạch được bản chất này: khách nghe trả thưởng bằng các thẻ, tiếng Hán gọi là trù. Sau này, thưởng “trù” dường như đã vắng bóng trong những cuộc hát chơi ở ca quán, tư gia. Thay vào đó là lụa là, tiền bạc, như trong một số áng văn thơ cổ nhân còn lưu lại. Ca nhi họ Nguyễn trong Lan Trì kiến văn lục:
“Mỗi khi lên sân khấu cất giọng ca thì người xem đều ngây ngất không sao tự kiềm chế nổi. Tiền và lụa thưởng rào rào ném lên đầy bàn.”
Hay phong hoa vô hạn của cô Cầm trước sự ngưỡng mộ của tướng sĩ Tây Sơn trong Long thành cầm giả ca của Nguyễn Du:
Tây Sơn quân tướng thẫn thờ
Ngả nghiêng đến sáng còn chưa thỏa lòng
Quăng lụa thưởng tây đông tíu tít
Vàng tựa bùn cứ việc vung tay
Giang sơn một gánh giữa đồng
Thuyền quyên ứ hự, anh hùng nhớ chăng?
Vào thời đại mà ca trù trở thành kế sinh nhai duy nhất, ắt hẳn giữa các giáo phường và ả đào cũng có sự cạnh tranh và phân chia thứ bậc. Ở đó tư dung và tài năng chính là cái vốn trời ban quyết định danh vọng thành bại của một ả đào. Bản chất yêu thích cái tài cái sắc của những khách chơi khó tính vô tình đào thải những đào nương không đủ tố chất. Trụ lại với nghề đều là những cô đào có ưu thế về nhan sắc và tài ca hát. Quả thực, ả đào trong văn chương, qua cái nhìn của những khán giả nam giới luôn là những giai nhân dung mạo đảo điên.
Chẳng rõ được soi qua con mắt phong tình của bậc phong lưu hay vốn dĩ “tình nhân trong mắt hóa Tây Thi”, mà nàng đào được ví von không tiếc lời bằng nhiều từ ngữ, điển tích ước lệ hoa mỹ. Muôn hồng nghìn tía hình dung lướt qua văn đàn. Đó có khi giai nhân sắc nước hương trời, liễu lục đào hồng, mày liễu má đào, mày như mây xanh, gót quấn quýt hương,… Đó cũng có khi là những người đẹp mang nụ cười đáng giá nghìn vàng, thành tan nước đổ – “nhất tiếu thiên kim”, “khuynh quốc khuynh thành”. Nguyễn Công Trứ làm thơ tặng một cô đào luống tuổi mà vẫn mặn mà phong tư:
Liếc trông giá đáng mấy mười mươi
Đem lạng vàng mua lấy tiếng cười
Bỡn Cô Đào Già, Nguyễn Công Trứ
Còn Tản Đà thì viết:
Giá khuynh thành nhất tiếu thiên câm
Mắt xanh trắng đổi nhằm bao khách tục
Đời Đáng Chán , Tản Đà
Ngã thị phong lưu hiền thái thú,
Quân ưng hồng phấn cổ danh ca.
Khách trâm anh với khách quần thoa,
Cách phong nhã hào hoa là thế thế
Tặng Cô Đầu Kim, Dương Tự Nhu
Tuyên phủ sứ lại mời dự tiệc
Thiếu chi người mày biếc má hồng
Cuối bàn phảng phất não nùng
Một nàng đầu tóc hình dung bơ phờ
Mình gầy võ mày thưa duyên nhạt
Ai biết nàng oanh liệt xưa kia
Khúc đâu lệ chảy đầm đìa
Khiến người nghe những đê mê xót thầm
Một mảnh tơ con tạo khéo trêu
Đương đầm ấm lại xen vào cay nghiệt
Mặn không mặn, nhạt thời không nhạt
Gần không gần mà xa cũng chẳng xa
Ở nhà hát ngẫu hứng, Dương Khuê
Ngã lãng du thì quân thượng thiếu
Quân kim hứa giá ngã thành ông
Cười cười nói nói thẹn thùng
Mà bạch phát với hồng nhan chừng ái ngại
Hồng Hồng Tuyết Tuyết, Dương Khuê
Buổi tân tri chưa vướng lục lây hồng
Phòng trong đã Hà Đông sang sảng tiếng
Vợ ghen với cô đầu oanh, Dương Khuê
Khách má hồng vừa mới bén hơi duyên
Lúc tương ngộ lại thêm phiền tương biệt
Ai nhớ ai luống những tần ngần
Để quạt ước hương nguyền chờ đợi đó
Tặng cô đầu Cần, Dương Khuê
Ngắm vẻ anh hào coi cũng mến,
Kìa ghen hoa còn để truyện ngày xưa.
Chén khuyên chàng xin hãy gượng làm ngơ,
Đừng liễu cợt, trăng mờ chi thóc mách
Vợ ghen với cô đầu Oanh, Dương Khuê
Kìa những người mái tuyết đã phau phau
Run rẩy kẻ tơ đào còn mảnh mảnh
Trong trướng gấm ngọn đèn hoa nhấp nhánh
Nhất tọa lê hoa áp hải đường
Tuổi già lấy vợ hầu, Nguyễn Công Trứ
Sách có chữ vô tình tiễn biệt,
Khách với mình xưa quen biết chi nhau.
Quê quán đâu mà nhà cửa ở đâu,
Ngán vì nỗi nước lã ao bèo thêm đểnh đoảng.
Dưới nguyệt chén quỳnh khi thắng thưởng,
Tôi hát chơi mà khách cũng nghe chơi.
Thảm thiết chi mà giọt ngọc tuôn rơi,
Mai mốt đã ngược xuôi người một xứ.
Cô nhạn nam phi hồng bắc khứ,
Nhàn vân tây vãng thuỷ đông lưu.
Khách về nhà đã có bạn khâm trù,
Vui vẻ đêm thu cùng mở tiệc.
Đây cũng ôm cầm theo liễu mạch,
Thú cầm ca còn lắm khách vui chơi.
Kìa kìa cá nước chim trời
Cuốn Chiếu Nhân Tình Hết, Khuyết Danh
Khách ngồi lại cùng em thêm chút nữa
Vội vàng chi, trăng sáng quá, khách ơi
Đêm nay rằm, yến tiệc sáng trên trời
Khách không ở, lòng em cô độc quá
…
Em sợ lắm. Giá băng tràn mọi nẻo
Trời đầy trăng lạnh lẽo suốt xương da
Người giai nhân: Bến đợi dưới cây già
Tình du khách: Thuyền qua không buộc chặt
Lời Kỹ Nữ, Xuân Diệu
Khi phong lưu lãng mạn vượt ngoài cương tỏa, sẽ đẩy đưa đến những kết cục bất hạnh, mà trong một xã hội nam quyền thì phần thiệt thường thuộc về người phụ nữ. Thế nhân đều nói ả đào đa tình, tô son dặm phấn, đem giọng ca lả lơi giữ chân vãn khách. Nhưng dẫu cố gắng chiều lòng khách chơi nhường nào, nàng ta vẫn chỉ là vật mua vui cho người, sống một đời như bèo trôi không nơi bám rễ. Tụ tán chẳng nơi nương tựa, không thể làm chủ vận mệnh của mình.
Thế gian muôn hình vạn trạng, kẻ đến người đi, ai nói rõ được là ai lợi dụng ai. Các thi nhân có mối giao tình sâu đậm với ả đào, dốc lòng vui chơi đó nhưng cũng hững hờ tỏ lòng khinh bạc đó. Nghe chót lưỡi đầu môi thề hẹn, làm hoa vô chủ giữa đường, cuối đời heo hút đói nghèo như đào nương trong Điếu La Thành ca giả của Nguyễn Du.
Tham khảo:
– Ca trù, phía sau đàn phách của Nguyễn Xuân Diện, Nhà xuất bản Phụ nữ.
– Luận văn Nhân vật ả đào, từ cuộc sống đến thơ văn của Đào Duy Anh
Art Director Lê Minh
Artist & Designer Mythz
Researcher Hồ Đức
Editor Lê Minh Thư
Editorial Director Phạm Vĩnh Lộc